Η σημερινή κοινωνία χαρακτηρίζεται από μία συνεχόμενη “κίνηση” και αλλαγή. Ως γονείς και εκπαιδευτικοί προβληματιζόμαστε συχνά αναφορικά με την καλή προετοιμασία των παιδιών και των εφήβων για τον πραγματικό κόσμο αλλά και για την επιτυχή προσαρμογή τους σε αυτόν˙ Ποιες είναι οι ικανότητες εκείνες αλλά και τα χαρακτηριστικά που θα βοηθήσουν τα παιδιά μας να επιτύχουν πραγματικά κατά την ενήλικη ζωή; Με ποιο τρόπο μπορούμε να βοηθήσουμε τα παιδιά να αναπτύξουν τις ικανότητες αυτές;
Τι συνιστά επιτυχία, τελικά;
Για αρκετές δεκαετίες, οι προσπάθειες στο οικογενειακό και σχολικό πλαίσιο επικεντρώνονταν στην ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων των παιδιών, στη βελτίωση της απόδοσής τους σε γραπτές εξετάσεις, στην υψηλή βαθμολογία αλλά και στην κάλυψη ενός πυκνού και άκαμπτου προγράμματος σπουδών που απαρτίζονταν κατά κύριο λόγο από βασικά μαθήματα (ή μαθήματα κορμού), όπως τα μαθηματικά, η γλώσσα και η φυσική. Με τον τρόπο αυτό, διαμορφώθηκε η συλλογική πεποίθηση ότι η καλή απόδοση στις γνωστικές προκλήσεις του σχολείου - και έπειτα του πανεπιστημίου, ή και της εργασίας - συνεπάγεται την επιτυχία. Πέραν όμως αυτού, με την ολοκλήρωση της βασικής εκπαίδευσης και το πέρασμα στην ενήλικη ζωή, οι νέοι καλούνται να διαμορφώσουν ουσιαστικές σχέσεις, να αποδώσουν αλλά και να ανελιχθούν επαγγελματικά και φυσικά να γίνουν ενεργοί πολίτες. Γρήγορα, λοιπόν, γίνεται αντιληπτό ότι η προσήλωση στην καλή ακαδημαϊκή τους πορεία και στην ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων δεν αποτελεί τον μοναδικό παράγοντα που θα επηρεάσει την επιτυχία στον γρήγορα εξελισσόμενο κόσμο.
Πράγματι, η επιστημονική κοινότητα τονίζει πως η ανάπτυξη των γνωστικών δεξιοτήτων των παιδιών και των εφήβων είναι σημαντικό να συνοδεύεται και από την ενίσχυση διαφορετικών δεξιοτήτων. Οι ερευνητές Slade και Griffith (2013) περιέγραψαν με απλά λόγια πως “μία ολιστική προσέγγιση στην εκπαίδευση των παιδιών είναι αυτή που εστιάζει την προσοχή στην κοινωνική, συναισθηματική, νοητική και σωματική ανάπτυξη”. Δίνοντας τα ερεθίσματα και την καθοδήγηση για μία πολύπλευρη ανάπτυξη των παιδιών, τα προετοιμάζουμε για την ενήλικη ζωή και θέτουμε τις βάσεις για την εξερεύνηση και εξέλιξη των δυνατοτήτων τους.
Έτσι, τα παιδιά και οι έφηβοι είναι σημαντικό σταδιακά να καλλιεργήσουν την κριτική σκέψη, να διερευνήσουν τη δημιουργικότητά τους, να ενδυναμώσουν τη δυνατότητα επίλυσης προβλημάτων και διαπραγμάτευσης αλλά και να εξασκήσουν τις κοινωνικές τους δεξιότητες. Δεν είναι τυχαίο ότι το Παγκόσμιο Οικονομικό Φόρουμ ορίζει για το 2025 ως πιο σημαντικές και καταλυτικές για την θετική εξέλιξη και επιτυχία τις δεξιότητες εκείνες που σχετίζονται με την αποτελεσματική επίλυση προβλημάτων, την αυτοδιαχείριση (π.χ. ψυχική ανθεκτικότητα, ευελιξία, διαχείριση στρες), αλλά και τη σύναψη θετικών διαπροσωπικών σχέσεων. Πέραν λοιπόν της εστίασης στις γνωστικές δεξιότητες, είναι σημαντικό να στρέψουμε το βλέμμα και στις μη - γνωστικές δεξιότητες. Φυσικά, οι δύο αυτές έννοιες είναι μεταξύ τους αλληλένδετες και εκφράζουν ικανότητες οι οποίες αλληλεπιδρούν δυναμικά μεταξύ τους, οδηγώντας σε μία επιτυχημένη πορεία μάθησης και ανάπτυξης του ανθρώπου.
Καθώς όμως γίνεται σαφές ότι η εκπαίδευση και η ανατροφή των παιδιών και των εφήβων χρειάζεται να θέτει γερές βάσεις τόσο αναφορικά με τις γνωστικές αλλά και με τις μη γνωστικές δεξιότητες, αυτό που παραμένει αναπάντητο είναι ποιοι είναι εκείνοι οι παράγοντες που μπορούν να διευκολύνουν τη διαδικασία αυτή. Με άλλα λόγια, ποια είναι η προϋπόθεση ώστε να διδάξουμε στα παιδιά πώς μπορούν να μάθουν και να επιτύχουν στο σχολικό πλαίσιο αλλά ταυτόχρονα να αναπτύξουν τις δεξιότητες που είναι απαραίτητες για τον 21ο αιώνα;
Το growth mindset ως προϋπόθεση της επιτυχίας
Μία σειρά από καινοτόμες και πραγματικά ενδιαφέρουσες μελέτες της Carol Dweck, καθηγήτριας Ψυχολογίας στο Πανεπιστήμιο του Stanford, σχηματίζουν τη θεωρία που μπορεί να προσφέρει μία απάντηση στο παραπάνω ερώτημα. Το 2006 η Dweck περιέγραψε τον όρο “growth mindset” (νοοτροπία ανάπτυξης) ο οποίος συνοψίζει την πεποίθηση ότι “γίνομαι περισσότερο ικανός όσο προσπαθώ”. Στην αντίπερα όχθη, υπάρχει το “fixed mindset” το οποίο περιγράφει ακριβώς το αντίθετο˙ την πεποίθηση ότι “όσο και να προσπαθήσω, το πόσο έξυπνος ή ικανός είμαι δεν μπορεί να αλλάξει”.
Η Dweck υποστήριξε πως ανάλογα με το πως αξιολογούμε την ευφυΐα και τις ικανότητές μας, ως κάτι εξελισσόμενο ή ως κάτι σταθερό, διαμορφώνουμε το κατά πόσο προσπαθούμε για κάποιο στόχο μας, αλλά και κατά πόσο εν τέλει τον πετυχαίνουμε. Τα παιδιά και οι έφηβοι που χαρακτηρίζονται από ένα growth mindset αντιλαμβάνονται την απόδοσή τους ως κάτι που μπορεί να βελτιωθεί, όσο αυξάνεται η προσπάθειά τους και αντιμετωπίζουν τις προκλήσεις ως ευκαιρίες για μάθηση και ανάπτυξη. Από την άλλη, τα παιδιά με fixed mindset αντιλαμβάνονται την ευφυΐα ως ένα εγγενές χαρακτηριστικό που δεν μπορούν να αλλάξουν και ως αποτέλεσμα δεν καταβάλλουν ιδιαίτερη προσπάθεια για την επίτευξη του στόχου τους. Η προσέγγιση του growth mindset εστιάζει στη σημαντικότητα του να επαινούμε τα παιδιά για την προσπάθειά τους και για όσα έχουν καταφέρει, χωρίς να χρησιμοποιούμε χαρακτηρισμούς γύρω από τις ικανότητες και τις δυνατότητές τους.
Ας δούμε όμως ένα παράδειγμα˙ ένας μαθητής που τα πηγαίνει καλά στις εξετάσεις του σχολείου, δέχεται τους επαίνους των γονέων και των δασκάλων σχετικά με το πόσο έξυπνος και ικανός είναι και συνεχίζει το σχολείο χωρίς ιδιαίτερη προσπάθεια. Έτσι, λοιπόν, διαμορφώνεται η αντίληψη ότι ο ίδιος είναι εκ φύσεως ένας έξυπνος άνθρωπος και πετυχαίνει χωρίς ιδιαίτερη δυσκολία και κόπο. Σταδιακά, και όσο οι απαιτήσεις των μαθημάτων αυξάνουν, ο μαθητής φαίνεται να αποφεύγει τις νέες αυτές προκλήσεις και η απόδοσή του μειώνεται.
Μία εξήγηση που έχει δοθεί από τις σχετικές αυτές μελέτες είναι ότι στην περίπτωση που ο μαθητής δυσκολεύεται σε κάποια εξέταση, αισθάνεται ότι δεν είναι αρκετά ευφυής ή ικανός. Καθώς, όμως, αντιλαμβάνεται τις ικανότητές του ως κάτι που του έχει δοθεί “από τη φύση” και δεν είναι αποτέλεσμα προσπάθειας ή εξάσκησης, τότε δεν μπαίνει στη διαδικασία να μοχθήσει για να επιτύχει. Πλέον ο μαθητής αυτός αισθάνεται αβοήθητος καθώς δεν πιστεύει ότι μπορεί να βελτιώσει την επίδοσή του με το να προσπαθήσει περισσότερο.
Όπως γίνεται σαφές, η επιτυχία των παιδιών είναι μία πολύπλευρη έννοια και πέρα από την διεύρυνση των γνωστικών τους οριζόντων επηρεάζεται από τις θετικές κοινωνικές τους δεξιότητες, τη δυνατότητα να συνάπτουν ουσιαστικές σχέσεις, τη καλή σωματική και ψυχική τους υγεία, τη δημιουργικότητα και άλλες αρετές. Η ανάπτυξη του growth mindset θέτει τις βάσεις ώστε τα παιδιά να αντιληφθούν από νωρίς ότι η πορεία που θα ακολουθήσουν βρίσκεται στα χέρια τους και η επιτυχία τους εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από την ικανότητά τους να αναπτύσσουν τις αρετές αυτές και να εξελίσσονται συνεχώς.
-
Σοφία Συμιδαλά
Κλινική Ψυχολόγος | Σύμβουλος Εκπαίδευσης
MSc Αναπτυξιακή Ψυχοπαθολογία
Γνωσιακή Συμπεριφορική Ψυχοθεραπεία
MBA Educational Leadership, UCL